امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی، بنیاد، نهادی باهدف برنامه‌ریزی و هماهنگی برای رفع مشکلات و تأمین نیازهای مادی و معنوی مهاجران جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در استان مرکزی.
یکی از بحران‌های تهاجم نظامی گستردة ارتش عراق به ایران، مهاجرت، بی‌خانمانی و فقدان منابع درآمدی بیش از دو میلیون تن از جنگزدگان بود که افزون‌بر مشکلات فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، بار سنگینی بر اقتصاد کشور وارد کرد (دولت ... ، ص ۱۶۳). این مهاجرت‌ها جامعه و دولت را با پدیده‌ای به‌نام «جنگزدگان» مواجه کرد (همان، ص ۱۷۵- 176) که لزوم سکونت آن‌ها را در اردوگاه‌ها و مناطق دیگری می‌طلبید (نک: کارنامه ... سال ۱۳۶۷ ش، ص ۸۴۱). مشکلات ناشی از مهاجرت، موجب نگرانی امام خمینی(ره)*، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، شد و بیدرنگ به مدیریت و امدادرسانی متمرکز و مناسب به جنگزدگان تأکید کرد (نک: ج ۱۳، ص ۳۳۰). در ادامه، با فرمان نخست‌وزیر، محمدعلی رجایی، در دی ۱۳۵۹، «بنیاد امور جنگزدگان»، زیر نظر وزارت کشور به‌سرپرستی سید مصطفی میرسلیم تأسیس شد. این بنیاد در پوشش ستادهای همیاری مردم با جنگزدگان برنامه‌هایی برای اسکان، تغذیه، نیازهای آموزشی و اجتماعی به‌صورت ضربتی و برنامه‌های بلندمدت اجرا کرد (راعی، ص ۱۷۷).
در روند مهاجرت جنگزدگان، شمار زیادی بهویژه از استان خوزستان (خرمشهر، آبادان، سوسنگرد، بستان، هویزه، شوش، ماهشهر و دزفول) و استان کرمانشاه (سرپل ذهاب) به استان مرکزی* وارد شدند (نیکنامی؛ نوری؛ سلطانی). برای سامان‌دهی آنان، در استان مرکزی نیز به تبعیت از «بنیاد امور جنگزدگان» وزارت کشور، «دفتر امور جنگزدگان استان مرکزی» باهدف پذیرش جنگزدگان و کمک‌رسانی به آن‌ها، با همکاری استانداری* و نهادهای دولتی، در فرمانداری شهرستان اراک*، واقع در میدان شهدا* (خودروگاه طبقاتی کنونی شهرداری )، زیرنظر عباس نوری، منصور سلیمی، شعبانعلی ابراهیمی و برخی نیروهای دولتی و معتمدان شهر اراک تشکیل شد (گودرزی).
در ادامه، مهاجرت از مناطق جنگی به استان مرکزی افزایش یافت و این دفتر با انبوهی از مهاجران روبهرو شد که مسائل و مشکلاتی در بُعد برنامه‌ریزی در استان برای اسکان، بهداشت و درمان، آموزش‌وپرورش و اشتغال به همراه داشتند؛ بنابراین، در نخستین گام، اسکان مهاجران در منازل شخصی داوطلبان با هماهنگی مدیران ارشد استان ازجمله: استاندار، محمدعلی خواجه پیری؛ امام‌جمعه، آیت‌الله شیخ ابوالفضل خوانساری؛ و فرمانداران شهرستان‌های استان مرکزی انجام شد (همو؛ نیکنامی؛ نوری). پس از مدت کوتاهی، با پیگیری استانداری، باشگاه، رستوران و تالار پذیرایی راه‌آهن اراک نیز به امور جنگزدگان استان واگذار شد (ایمانیان).
با گسترش و تداوم حضور مهاجران در اردوگاه‌ها و مکان‌های اسکان‌موقت، لزوم ایجاد سازوکار قانونی برای حمایت بیشازپیش از جنگزدگان احساس شد («گزارش ... »، ص ۸)؛ ازاین‌رو، طرح بنیاد امور جنگزدگان که پیش‌تر در دولت اجرا می‌شد، در مجلس شورای اسلامی بررسی و در خرداد ۱۳۶۰، به تصویب نمایندگان رسید (کارنامه ... ، سند مورخ ۲۰ تیر ۱۳۶۰، ص ۳۰۷).
براین‌اساس، دفتر امور جنگزدگان استان مرکزی، به «بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی» تغییر نام داد و فعالیتش گسترده‌تر شد. در ادامه، مهاجران استان، افزون‌بر شهر اراک*، به شهرهای ساوه*، خمین*، محلات*، دلیجان*، آشتیان*، تفرش* و شازند* به اقتضای فضا و امکانات فرستاده میشدند (نوری؛ سلطانی؛ دولت‌آبادی).
اهداف تشکیل بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی در استان مرکزی عبارت بود از:
1. اجرای امور مربوط به جنگزدگان در زمینة اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی؛ ۲. فراهمکردن بستر کارهای عمرانی، تولیدی و عمومی در محل اسکان و متناسب با توانایی و تخصص آنان؛ ۳. پیش‌بینی و تهیة پیشنهادهای سازنده برای حل مشکلات مناطق جنگ‌زده بعد از جنگ (نک: مجموعه ... ، ص ۲۶).
در ادامه، بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی، به تبعیت از بنیاد مرکز و برای اجرای اهداف خود، واحدها و معاونت‌های مختلف تشکیل داد که عبارت بود از: معاونت مالی و اداری، معاونت سیاسی و اجتماعی، معاونت طرح و برنامه، معاونت اجرایی، معاونت فرهنگی، واحد تدرکات، واحد آمار و روابط‌عمومی و تبلیغات؛ همچنین، تشکیلات این بنیاد مطابق با چارچوب نظام تشکیلاتی بنیاد مرکز به‌این‌ترتیب بود: رئیس بنیاد، ناصر نوری؛ معاون فرهنگی، محمدرضا نیکنامی؛ معاون اجرایی، عطا شریفی؛ معاون سیاسی و اجتماعی، مرتضی لطفی و واحد تدارکات، اسماعیل سعادتی (نوری).
با تصویب قانون امور مهاجرین جنگ تحمیلی، بودجه و اعتباراتی از سوی دولت در اختیار بنیاد استان مرکزی قرار گرفت و بدین‌ترتیب در نخستین گام، ۱۶۵.۵۲۴.۲۶۹ ریال اعتبار برای استان مرکزی در نظر گرفته شد (ایزدی، ص ۱۷۷). تا پیشازاین، دولت برای سامان‌دهی مهاجران استان مرکزی ۲۶۳.۵۳۸.۰۲۰ ریال کمک مالی اختصاص داده بود (کارنامه، سند مورخ ۲۰ تیر ۱۳۶۰، ص ۳۲۰). بهموازت اعتبارات دولتی، کمک‌های مردمی استان نیز از طریق حساب ۶۶۶ بانک ملی در اختیار این بنیاد قرار می‌گرفت (نک: همان، ص ۳۰۷). با تخصیص این اعتبار، نخست، برنامة رفاهی پرداخت مستمری مهاجران؛ و سپس، برنامة اسکان آن‌ها باتوجهبه ظرفیت سکونت در شهرهای مختلف استان انجام شد (نیکنامی، سلطانی).
پس از سازماندهی مهاجران جنگ، تعلیم‌وتربیت فرزندان آنان، در معاونت فرهنگی بنیاد آغاز شد. در این اقدام، افزون‌بر آموزش درسی، برخی برنامه‌های فرهنگی ازجمله: مراسم عزاداری در ایام سوگواری، دعای کمیل هر هفته، اردوهای دانش‌آموزی، مسابقات فوتبال و حضور در جشنواره‌های کشوری در شهرک‌های مهاجرپذیر اجرا می‌شد (همو؛ نوری؛ دولت‌آبادی). این بنیاد، در نیمة نخست سال تحصیلی ۱۳۶۳- 1362 ش برای ۱۷۰ کودک و در نیمۀ دوم سال برای ۷۲ کودک، در چهار مرکز تربیت کودک استان مرکزی، مبلغ ۲۸۴۰۰ ریال هزینه پرداخت کرده (کارنامه ... سال ۱۳۶۲، ص ۴۱۷). به همین روند، به ۸۳ زوج در ۱۳۶۳ ش درمجموع مبلغ ۱۵۲۴۰۰۰۰ ریال هدیه داده است (همان، ص ۴۱۸).
عملکرد خوب بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی، سبب جذب مهاجران بیشتری در این استان شد؛ به‌طوری‌که تا پایان ۱۳۶۲ ش، شمار مهاجران به ۳۳۸۶۹ تن افزایش یافت که از این شمار، ۱۷۶۵۰ تن، زیرپوشش بنیاد استان مرکزی قرار گرفتند (همان، ص ۴۲۱). در این دوره، بیشترین فعالیتها در زمینة خدمات اجتماعی و بهداشتی ازجمله: خرید لوازم و تجهیزات پزشکی و در صورت لزوم، اعزام بیماران مهاجر به بیمارستان‌های تخصصی سراسر کشور برای رفع مشکلات و معالجة آن‌ها و نیز مشاوره روان‌شناسی بوده است(نوری؛ سلطانی؛ حاج‌میرزایی).
با افزایش حضور مهاجران به استان مرکزی، موانع و مشکلاتی در زمینة تأمین اشتغال آنان ایجاد شد؛ بنابراین، برای معاونت اشتغال بنیاد استان مرکزی برنامة کاریابی و اشتغال، اهمیت ویژه‌ای یافت و تا پایان سال ۱۳۶۲ ش، کارگاه قالیبافی با شش دستگاه، کارگاه خیاطی با نُه دستگاه، کارگاه بلوک‌زنی و پلاستیک‌زنی هرکدام یک دستگاه و کارگاه کشاورزی و دامپروی با دو دستگاه راهاندازی شد (کارنامه ... ۱۳۶۲، ص ۴۲۲). افزون‌بر این، بنیاد با همۀ کارخانه‌ها و مراکز کاری و شغلی ازجمله: اداره کار و امور اجتماعی استان و هماهنگی با مدیرعامل کارخانه‌ها، درصدی از جنگزدگان را برای کار به این مراکز معرفی کردند (نوری؛ نیکنامی؛ سلطانی).
ایجاد زمینة اشتغال تا ۱۳۶۵ ش، همچنان اهمیت ویژه‌ای داشت؛ به‌طوری‌که بستر ایجاد شغل از طریق سرمایه‌گذاری و اجرای طرح‌های اشتغال‌زا در استان مرکزی، از جمله کارگاه تولید دوچرخه، به چهل میلیون ریال افزایش یافت (کارنامه ... ۱۳۶۵، ص ۷۵۰) که از این مبلغ، ۶۳ جواز وام برای اشتغال‌زایی، ده جواز وام به پروانه کسب و حرفه، شش جواز وام به ابزار کار و تولید و ده جواز وام به‌منظورکاریابی و اشتغال در مؤسسات و اردوگاه‌ها پرداخت شد (همان، ص ۷۵۲).
فعالیت‌های بنیاد مهاجرین افزون‌بر برنامة اشتغال، در بخش‌های مختلف عبارت بود از: آموزش ۱۲۷ تن در بخش فنی‌وحرفه‌ای؛ پرداخت کمک هزینة ازدواج به دوازده زوج در بخش امور رفاهی، و مساعدت مالی به ۵۱۴ تن از خانواده‌های بی‌سرپرست، ازکارافتادگان و سالمندان در بخش اجتماعی (همان، ص ۷۵۶). افزون‌بر آن، بنیاد با کمک کارخانههای تولیدی وسایل ضروری زندگی مهاجران ازجمله: موکت، یخچال، پنکه، بخاری، گاز خوراک‌پزی و پتو را فراهم میکرد (حاج‌میرزایی، نوری؛ سلطانی؛).
از دیگر خدمات بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی تا پایان هشت سال جنگ تحمیلی، برپایی چادرهایی در محوطة راه‌آهن شهر اراک برای استقرار اولیة آن دسته از مهاجرانی بود که پیش از رسیدن به مقصد، از شهر اراک عبور می‌کردند (همو؛ نوری؛ دولت‌آبادی). در این اسکانهای موقت، برخی از مهاجران جذب فرهنگ استان شده و در شهر اراک میماندند. بر اساس آخرین گزارش دولت در زمان جنگ تحمیلی (1367 ش)، آمار مهاجرین جنگ تحمیلی در استان مرکزی، به ۲۴۹۳ خانوار با جمعیتی ۱۰۶۰۲ تن (5258 تن مرد و ۵۳۴۴ تن زن) رسیده بود که از این شمار، ۹۲۰ خانوار با جمعیتی حدود ۳۳۹۳ تن زیرپوشش و حمایت بنیاد امور مهاجرین جنگ استان مرکزی بودند؛ همچنین، از این شمار ۳۰۷ خانوار (با جمعیت ۱۹۱۳ تن)، از لحاظ اقتصادی نیمه خودکفا و ۱۲۶۶ خانوار (با جمعیتی حدود ۵۲۹۶ تن) خودکفا شده بودند (کارنامه ... ۱۳۶۷، ص ۸۴۲). این بنیاد، در مجموع، مبلغ ۳۰۰۹۰۰ هزار ریال، در قالب کمک‌مستمری به مهاجران زیرپوشش پرداخت کرده است (همان، ص ۸۴۳).
خانه سازی قنات اراک محل اسکان مهاجرین جنگ تحمیلی
شرکت ساوه لوکس – اسکان مهاجرین جنگ
با اینکه سازمان‌ها، مؤسسهها و برخی افراد نیکوکار، شمار زیادی از اردوگاه‌ها و شهرک‌های استان را برای اسکان در اختیار بنیاد امور مهاجرین جنگ استان قرار داده بودند، اما تا ۱۳۶۷ ش، مهاجران زیادی با کمبود مسکن، افزایش اجارهبها؛ و همچنین، کاهش کیفیت اردوگاه‌ها و شهرک‌ها، بهسبب بهره‌برداری بیش از ظرفیت و امکانات آن، مواجه بودند و همین مشکلات افزون‌بر افزایش هزینه‌های بنیاد استان مرکزی، آن را مسئله‌ای بغرنج تبدیل کرده بود. در ادامه به عملکرد هزینه‌ای این بنیاد اشاره می‌شود: پرداخت کمکاجارة به مبلغ ۶۵۷۵۰ ریال؛ اجارة مجتمع و خوابگاه‌ها ۲۴۰۰۰ ریال؛ تعمیر و مرمّت شهرک‌ها، مجتمع‌ها و اردوگاه‌ها ۱۵۰۰۰ ریال؛ هزینة آب، برق، سوخت شهرک‌ها و اردوگاه‌ها ۹۷۸۲ ریال؛ و نیز، هزینه‌های جنبی ۲۰۰۰ ریال بوده است (همان، ص ۸۴۶).
از شمار خانوارهای ساکن در بیست مجتمع، اردوگاه و شهرک در سطح استان مرکزی، ۱۸۰۱ خانوار در مجتمع‌ها و ۲۷۵ خانوار در سطح شهرهای استان مرکزی زیر نظر بنیاد امور مهاجرین جنگ این استان ساکن بودند (همان، ص ۸۴۷)؛ همچنین، شمار مهاجران زیرپوشش امور اجتماعی این بنیاد بدین‌ترتیب بود: بی‌سرپرست دائم ۲۴ خانوار (709 تن)، بی‌سرپرست موقت ۶۱ خانوار (185 تن)، ازکارافتاده ۱۱۷ خانوار (511 تن)، 86 سالمند، ۲ معلول، ۴ کودک بی‌سرپرست (همان، ص ۸۵۲) و شمار افراد آموزش‌دیده در مراکز آموزش و حرفه‌ای ۴۰۰ تن (همان، ص ۸۵۴).
شهر دلیجان محل اسکان مهاجرین جنگ تحمیلی
از خدمات ویژة بنیاد امور مهاجرین جنگ استان به جبهه می‌توان سازماندهی زنان و دختران مهاجر برای بافت کلاه، شال، دستکش و جوراب؛ ارسال این محصولات به جبهه؛ اعزام کامیون و مینی‌بوس برای گسیل نیرو؛ و نیز ارسال کالا به مناطق جنگی را برشمرد (بنیاد ... ).
پس از پایان جنگ، این بنیاد به «بنیاد امور بازگشت و اشتغال مهاجران» تغییر یافت و در ادامه، در ۱۳۷۶ ش، بنا‌بر لزوم بازسازی مناطق جنگی با «ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگی» ادغام شد (نوری)؛ همچنین برخی مهاجران به شهرهای خود بازگشتند و برخی نیز به طور دائم در استان مرکزی ساکن شدند (زرگریان؛ سرلک
مآخذ: امام خمینی (ره)، صحیفة امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378 ش؛ ایزدی، یدالله، شکستن محاصره آبادان ناکامی منافقین در براندازی نظام ۱ مرداد تا ۱۴ مهر ۱۳۶۰، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۵ ش؛ ایمانیان، غلامرضا (کارمند وقت اداره‌کل آموزش‌وپرورش استان مرکزی مأمور به استانداری)، مصاحبه با علی امیدی، ۱۷ خرداد ۱۴۰۳؛ بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی، کمک‌های پشتیبانی بنیاد به جبهه‌ها، ۱۳۶۵ ش، شم بازیابی ۰۸۴۰۰، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی؛ حاج‌میرزایی، رضا (از کارکنان معاونت فرهنگی بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی)، مصاحبه با مهناز انوشه، ۶ مهر ۱۴۰۱؛ ؛ دولت‌آبادی، علیرضا (از کارکنان بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی استان مرکزی)، مصاحبه با خسرو اسدپور، ۲۳ اسفند ۱۳۹۵؛ دولت و نهادهای دولتی و جنگ تحمیلی، به کوشش دبیرخانة شورای هماهنگی تبلیغات تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۱ ش؛ راعی، سجاد، دولت‌های شهید رجایی، شهید باهنر و آیت‌الله مهدوی‌کنی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ ش؛ زرگریان، غلامرضا (از مهاجران جنگ تحمیلی استان مرکزی)، مصاحبه با علی امیدی، ۲۶ خرداد ۱۴۰۳؛ سرلک، پرویز (از مهاجران جنگ تحمیلی استان مرکزی) مصاحبه با علی امیدی، ۲۶ خرداد ۱۴۰۳؛ سلطانی، رضا (از کارکنان وقت استانداری مرکزی)، مصاحبه با زهرا مرادی، ۲۲ خرداد ۱۴۰۱؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران از ۲۰/6/59 تا ۲۰/4/60، تهران: چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، شهریور ۱۳۶۰؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۲ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۳ ش؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۵ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۶ ش؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۷ ش، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ ش؛ «گزارش مشروح جلسة دیروز مجلس»، روزنامه جمهوری اسلامی، 16 اردیبهشت ۱۳۶۰، شم ۵۵۴؛ گودرزی، اکبر (از کارکنان وقت استانداری مرکزی و مسئول ستاد پشتیبانی جنگ شهرستان اراک در هشت سال جنگ تحمیلی)، مصاحبه با علی امیدی، ۱۶ خرداد ۱۴۰۳؛ مجموعة قوانین اولین دوره مجلس شورای اسلامی، به کوشش اداره‌کل امور فرهنگی و روابط‌عمومی مجلس شورای اسلامی، تهران: مجلش شورای اسلامی ایران، ۱۳۶۳ ش؛ نوری، ناصر (رئیس بنیاد امور مهاجران جنگ تحمیلی استان مرکزی از دی ۱۳۶۰-1364)، مصاحبه با علی امیدی، ۱۹ خرداد ۱۴۰۳؛ نیکنامی، محمدرضا (از کارکنان وقت استانداری مرکزی)، مصاحبه با علی امیدی، ۵ دی ۱۴۰۲.
علی ذبیحی علی‌تپه، علی امیدی